تاریخچه فرش در ایران

تاریخچه فرش در ایران شاید یکی از مواردی باشد که روایات و تحقیقات متعددی در مورد آن انجام شده است و برخلاف آنچه تصور می شود بسیاری از موارد و نظرات صرفاً حدس و گمان و نظریه است و از نظر تاریخی می توان موضوعی را بیان کرد که با مدارک مستند میتونید ثابت کنید

در این مقاله از فرش پرنا قصد داریم تا با بیان نظریه ها و اسناد جهانی که در مورد تاریخ فرش ایران وجود دارد، با شنیدن و درک ناگفته های فراوان، به شناخت دقیق تری از تاریخ فرش و قالی بافی دست یابید.

تاریخچه فرش در ایران

مروری بر تاریخچه فرش در ایران

برای اینکه بتوانیم موضوع تاریخ فرش ایران را با قطعیت بیان کنیم باید به این موضوع بپردازیم که ملاک ما برای نامگذاری زیرانداز به عنوان فرش چیست؟

اساس کلمه فرش چیست؟

از آنجایی که حتی انسان های اولیه با استفاده از پوست حیوانات و برگ گیاهان برای خود حصیر می ساختند، اگر بخواهیم هر نوع حصیری را فرش بدانیم، اولین فرش را  انسان های اولیه بافته اند.
اما ما معیارها و ارزیابی های دقیق تری برای این موضوع داریم و نزدیک ترین و دقیق ترین تعاریفی که تاکنون ارائه شده است را به شما خواهیم گفت.
کلمه قالی یا غالی از کلمه قالین گرفته شده است که در ارمنستان واقع شده است و در آن زمان ارمنستان بخشی از ایران بوده است.از آنجایی که فرش در بسیاری از موارد استفاده می شود. استفاده از این کلمه به عنوان معادل کاری اشتباه است.
اما از سوی دیگر، بر اساس فرهنگ معید، واژه فرش را می توان از کلمه ترکی «قالین» به معنای فرش پرزدار که با نخ و پشم به رنگ های مختلف بافته می شود، گرفته شده است.
پس بعد از این توضیحات منظور ما تاریخچه فرش ایران است، در واقع تاریخچه فرش های کرکی که گره دارند و ما زیاد مطالعه و استفاده از الحاقات دیگر نداریم.

تاریخچه فرش در  ایران

اینکه بخواهیم ایران را به عنوان آغاز قطعی بافت قالی و قالیچه کرکی بدانیم، هنوز مشخص نیست و نمی توان آن را تایید یا تکذیب کرد، اما آنچه در مورد فرش به طور قطع می توان گفت این است که آسیا مهد اولیه قالی و قالی بافی است.

قفقاز، ترکستان و ایران محتمل ترین گزینه هایی هستند که می توان به عنوان اولین کشور معرفی کرد.

یکی از مهم ترین اسنادی که برای به دست آوردن اطلاعات دقیق تر در مورد تاریخچه فرش و قالی مورد استفاده قرار می گیرد، استفاده از نقاشی های هنرمندان جهان است. باید گفت که همه این اسناد کاملاً به ضرر ایران است.

اما چرا واقعاً در آیا او در میان این تابلوها اثری از فرش ایرانی یافت؟

کاملا طبیعی است که در اروپای غربی به دلیل مجاورت با ترکیه، فرش های این مناطق بسیار راحت تر و ارزان تر از فرش های ایرانی به دست اروپایی ها می رسد و از سوی دیگر در دوره صفویه، یعنی امپراتوری عثمانی، راه های تجاری راه اندازی می شود. از ایران تا غرب او در کنترل و به طور دوره ای در حال جنگ با دولت ایران بود.
بنابراین می توان گفت استفاده نکردن از فرش ایرانی در تابلوهای قدیمی اصلا ملاک خوبی نیست که بخواهیم در این بین با مراجعه به آنها ایران را حذف کنیم.

اشتباه در اسناد تاریخ فرش ایران در جهان

از جمله اسنادی که می‌خواهد درباره فرش‌های کرکی ایرانی و تاریخچه آن صحبت کند، اولین مورد به گزنفون مورخ مشهور یونانی می‌رسد که در بین سال‌های ۴۳۰ تا ۳۴۵ پیش از میلاد می‌نویسد: «زیر بستر خود پهن می‌کنند». اما ما به دنبال فرش های کرکی هستیم که بافت گره ای داشته باشد و به دنبال فرش و روکش نیستیم.

مورد بعدی اشتباهاتی که برای استناد به تاریخ فرش ایران به کار می رود، فرش باغستان طرح گوهرباف (بهارستان کسری) خسرو اول در تیسفون است که نباید آن را فرش پرزدار دانست زیرا فرشی پرزدار با اندازه معرفی شده است.

این فرش باید بیش از ۲ تن وزن داشته باشد !!!

پس گفتن این دو روایت به عنوان مدرک علمی مبنی بر اینکه ایران مهد فرش جهان است کاملا اشتباه است، اما آیا تمام ماجرا این است و هیچ مدرکی وجود ندارد که بگوییم ایران می تواند منبع اصلی فرش جهان باشد؟

فرش پازیریک و تاریخچه فرش ایران

در سال ۱۹۴۹ یکی از نقاط عطف تاریخ فرش در جهان کشف شد و آن فرش گره دار پازیریک بود که در منطقه مرزی مغولستان پیدا شد.

این فرش تاریخی که به عنوان روکش اسب مورد استفاده قرار می گرفت. از نظر حاشیه و تصاویر مرکزی شباهت زیادی به نقوش دوره هخامنشی دارد و از نظر ظاهری شباهت زیادی به اشیاء کشف شده در لرستان ایران دارد.

همین شباهت های ظاهری باعث شد بسیاری از کارشناسان این فرش دستباف را به ایران و تاریخ فرش ایران نسبت دهند.

از سوی دیگر سالنامه چینی سوئیسو اشاره می کند که فرش پشمی ایران در دوره ساسانی یکی از کالاهای وارداتی به چین محسوب می شد که نشان از رونق و قدرت قالی بافی در ایران در زمان ساسانیان دارد.

اسناد ومدارک

اسناد و مقالاتی که تاریخ فرش ایران را بیان می کند به این دو مورد محدود نمی شود و از مهمترین آنها می توان به مطالب منتشر شده در کتاب حدود العالم اشاره کرد که نشان می دهد قالی بافی در منطقه فارس در قرن سومین سال قمری بسیار پر رونق بوده است.

با توجه به این سند معتبر می توان نتیجه گرفت که قالی بافی و بافت فرش دستباف از دوران پیش از اسلام در ایران رایج بوده و بافت قالی های گره دار بسیار قدیمی تر از آن چیزی است که تصور می شد.

داستانی از سیروس پرهام

کوروش پرهام که بسیاری از هنردوستان ایران را با نام میترا می شناسند، درباره تاریخچه فرش ایران چنین می گوید:
در آثار نقاشان مسیحی اروپایی قرن پانزدهم، تمامی قالی‌ها مربوط به آناتولی و قفقاز بوده و نمونه‌های باقی‌مانده از قالی‌بافی مسیحی قرن سیزدهم و چهاردهم مربوط به قفقاز و آسیای صغیر بوده و نمونه‌های ایرانی پیش از صفوی وجود نداشته است.

بافت ها در آن زمان هنوز قالی‌های پازیریک کشف نشده بود و تصور می‌شد که قالی‌بافی عمری هزار ساله دارد و رواج آن در ایران مدیون پادشاهان صفوی است.

ورود اسلام به ایران و تأثیر آن بر فرش

تاکنون سعی شده است معتبرترین اسناد در مورد تاریخ فرش ایران در زمان شاهان ایرانی و قبل از اسلام ارائه شود. حال پس از این بررسی اولیه به سراغ تاریخچه فرش در ایران در زمان پس از ورود آن ها می رویم. ما در ایران به سراغ اسلام می رویم و کمی از تاریخچه آن برای شما می گوییم.

اعراب

اعراب از جمله اقوامی هستند که در طول تاریخ هرگز برای هنر و آثار هنری ارزش قائل نبوده اند، حداقل در هنر قالی بافی و بافت فرش دستباف دیده می شود.
به همین دلیل پس از حضور آنها در ایران، هنر قالی بافی با انحطاط زیادی همراه شد و می توان گفت تنها واکنش آنها به فرش های ایرانی استفاده از آن برای تزیین کاخ های باشکوه خود بود.

پس از مدت ها حضور دو چهره در ایران و نقاط مسلط ایران توانست هنر قالی بافی را در ایران احیا کند، هرچند گاهی با فرهنگ های متفاوت با آنچه در گذشته بوده است.

نام این دو شخصیت ترک های سلجوقی و تیمور لنگ است که با تغییراتی از جمله تغییر نقوش و نقوش قالی های ایرانی و استفاده از طرح هایی با خطوط و منحنی های چرخان به جای طرح های هندسی و همچنین استفاده از نقوش پیچک و گل، حیوانات را به خود اختصاص داده اند. و پرندگان باعث شدند که نوعی هنر قالی بافی در ایران دگرگون شود.

کلام آخر

تاریخجه فرش در ایران، به هزارهٔ دوم پیش از میلاد می‌رسد. فرش پازیریک کهن‌ترین فرش جهان، اثری ایرانی است. آثار گران‌بها و زیبایی که از بخش‌های مختلف ایران به دست آمده، گواه آن اند که منسوجات ارزشمند و بحث‌برانگیزی در این دوران وجود داشته‌اند، از جمله تابوت سفالی دوران دالما، کردستان، همچنین آیینهٔ مسیِ زنگ‌زدهٔ نوعِ ایلامی در تپه سیلک و سایر مناطق.

بعد از گذشت هزاره‌های  ، تقریباً در هزارهٔ دوم قبل  از میلاد، انسان توانست چگونگیِ به‌هم‌تابیدن (ریسیدن) نخ‌ها و ساختن طناب را کشف کند. این اکتشاف مانند تمام اکتشاف‌های تاریخ فواید بسیار سودمندی برای هنر و صنعت آن دوران داشت.

از جمله آن که از رشته‌های درهم‌تنیده طناب مانندی برای زیبایی ریشه‌های فرش استفاده می‌کردند. آثار به‌دست‌آمده از مناطقی مانند گورهای مارلیک، قلعهٔ کوتی در دیلمان، و همچنین حسنلو نزدیک ارومیه شاهدهایی بر این ادعا هستند.